Czasownik, wszystko w temacie

Czasownik to odmienna część mowy, która nazywa czynności, stany i procesy.

Czasownik odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje?

np. co robi? np. szyje, rysuje, jedzie
co się z nim dzieje? np. opada, śpi, wisi
w jakim stanie się znajduje? np. choruje

Czasowniki:
odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony, rodzaje
posiadają aspekt, czyli dzielą się dokonane i niedokonane,
posiadają osobowe i nieosobowe formy.

Odmiana czasownika przez liczby i osoby

Czasownik występuje w liczbie pojedynczej, gdy czynność lub stan który nazywa wykonywany jest przez jedną osobę. Jeżeli sytuacja dotyczy więcej niż jednej osoby mówimy, że czasownik występuje w liczbie mnogiej.

Czasownik odmienia się przez trzy osoby w liczbie pojedynczej i trzy osoby w liczbie mnogiej.

Liczba pojedyncza:
1 (pierwsza) osoba – ja
2 (druga) osoba – ty
3 (trzecia) osoba – on lub ona lub ono

Liczba mnoga:
1 (pierwsza) osoba – my
2 (druga) osoba – wy
3 (trzecia) osoba – oni lub one

Dla przykładu odmienimy przez osoby i liczby czasownik: iść

Liczba pojedyncza:
1 (pierwsza) osoba – ja idę
2 (druga) osoba – ty idziesz
3 (trzecia) osoba – on idzie lub ona idzie lub ono idzie

Liczba mnoga:
1 (pierwsza) osoba – my idziemy
2 (druga) osoba – wy idziecie
3 (trzecia) osoba – oni idą lub one idą

Odmiana czasowników przez czasy

Czasowniki mogą występować w trzech czasach:

przeszłym – gdy czynność odbyła się w przeszłości
teraźniejszym – gdy czasownik wskazuje na czynności odbywające się teraz, w trakcie mówienia
przyszłym – czasownik określa czynności, które dopiero nastąpią.


Sprawdźmy jak w odmianie czasownika przez czasy będzie wyglądało słowo „jeść”

Czas przeszły

Wczoraj Karol jadł sernik z rodzynkami. - Zdanie dotyczy sytuacji, która wydarzyła się już wcześniej czyli w przeszłości. Jadł jest formą przeszłą czasownika jeść.

Czas teraźniejszy

Karol właśnie je sernik z rodzynkami. - Konsumpcja sernika dzieje się teraz, aktualnie.


Natomiast czas przyszły czasownika może wystąpić w formie prostej lub złożonej. Forma prosta jest jednowyrazowa, natomiast forma złożona zawiera wspomagające słowo: „będzie” oraz czasownik w formie przeszłej odmienionej przez rodzaje lub w formie bezokolicznika.

Nasz przykład w formie prostej czasu przyszłego: „Karol zje sernik z rodzynkami.” (np. jutro).

A forma złożona będzie wyglądała następująco: „Karol będzie jadł sernik z rodzynkami” lub „Karol będzie jeść sernik z rodzynkami.”+

Odmiana przez rodzaje lub z bezokolicznikiem formy złożonej czasownika „jeść” jest następująca:

Liczba pojedyncza
on będzie jadł (w odmianie przez rodzaje) lub on będzie jeść (czas przyszły z bezokolicznikiem)
ona będzie jadła / ona będzie jeść
ono będzie jadło / ono będzie jeść

Liczba mnoga
oni będą jedli / oni będą jeść
one będą jadły lub one będą jeść

Rodzaje czasownika

Czasowniki odmieniają się przez rodzaje tylko w czasie przeszłym, przyszłym złożonym oraz w trybie przypuszczającym.

W liczbie pojedynczej czasownik odmienia się przez trzy rodzaje:

rodzaj męski np. przyszedłem, będę szedł, poszedłbym, a także przyszedłeś i przyszedł

rodzaj żeński np. narysowała, będzie rysowała, narysowałaby, a także narysowałaś i narysowała

rodzaj nijaki np. grało, będzie grało, grałoby.


W liczbie mnogiej są dwa rodzaje czasownika:

rodzaj męskoosobowy – używany gdy wśród wykonawców jest przynajmniej jeden chłopiec lub mężczyzna, np. rysowali, będą rysowali, rysowaliby, a także rysowaliście, rysowaliśmy, rysowali

rodzaj niemęskoosobowy – używany gdy mówimy o grupie złożonej z kobiet, dzieci, zwierząt czy roślin, np. grały, będą grały, grałyby, a także grałyście czy grałyśmy

Tryby czasownika

Czasowniki występują w trzech trybach.

Tryb oznajmujący, inaczej orzekający występuje, gdy osoba wypowiadająca się informuje o czynnościach, które się odbyły, odbywają lub będą odbywały, na przykład: naprawiłem, naprawiam, będę naprawiał.

Wczoraj naprawiłem rower. - Oznajmiłem, że naprawiłem rower.

Tryb rozkazujący występuje, gdy osoba mówiąca chce kogoś nakłonić do wykonania czynności i wypowiada się w formie prośby lub żądania, na przykład: narysuj, niech narysuje, narysujmy.

Narysujcie kota. - Osoba wypowiadająca się prosi (lub nalega), aby narysować kota.

Tryb przypuszczający oznacza czynność prawdopodobną, możliwą do spełnienia pod pewnym warunkiem lub występuje w stosunku do niej niepewność, na przykład: zrobiłbym czy zrobiliby.


Zrobiłbym ciasto, gdybym miał składniki. - W tym zdaniu występuje niepewność, wahanie osoby wypowiadającej się.


Na marginesie pamiętajmy, że końcówki -by, -bym piszemy łącznie z osobowymi formami czasownika, jak zrobiłbym, przyniósłby, natomiast z bezosobowymi formami piszemy rozdzielnie np. trzeba by, wysłano by, zrobić by.


Strony czasownika

Strona czasownika informuje o tym czy podmiot jest wykonawcą czynności, jej przedmiotem czy też równocześnie wykonawcą i przedmiotem czynności.

Strona czynna czasownika występuje, gdy podmiot jest wykonawcą czynności.

Karol ubiera brata. - „Karol” to podmiot i wykonawca czynności. „Ubiera” to czasownik w stronie czynnej.

Strona bierna czasownika występuje, gdy podmiot staje się przedmiotem wykonywanej czynności czyli jej podlega.

Brat jest ubierany przez Karola. - „Brat” jest podmiotem i jednocześnie podlega wykonywanej czynności, „jest ubierany” to czasownik w konstrukcji biernej.

Strona zwrotna czasownika pojawia się, gdy podmiot wykonuje tę czynność na sobie.

Brat się ubiera. - „Brat” jest podmiotem i jednocześnie przedmiotem czynności. „Się ubiera” to czasownik w stronie zwrotnej.

Czasowniki, które występują zarówno w formie czynnej jak i biernej nazywamy czasownikami przechodnimi. Na przykład czasownik „malować” może wystąpić w obu formach:

Amelia namalowała obraz. - „Namalowała” – strona czynna
Obraz został namalowany przez Amelię. - „Został namalowany” – strona bierna.

Niektóre czasowniki nie występują w stronie biernej – jak biec, iść, rozmawiać, spać. Mówimy o nich, że są nieprzechodnie. Nie mają strony biernej.


Aspekt czasowników

Ze względu na aspekt czasowniki dzielimy na niedokonane i dokonane.

Czasowniki niedokonane to te, które mówią o czynności niezakończonej. Tworzą formy w czasie przeszłym, teraźniejszym i przyszłym. Na przykład: robił/robi, czytał/czyta, będzie szła.

Czasowniki dokonane, dotyczą czynności zakończonej lub takiej która zostanie w przyszłości zakończona. Na przykład: zrobiłzrobi, przeczytał/przeczyta, poszła/pójdzie.

W zdaniu, różnica między czasownikiem dokonanym a niedokonanym wygląda następująco:

Kuba czytał lekturę. - Czytał, ale nie wiemy czy skończył, dlatego jest to czasownik niedokonany.
Kuba przeczytał lekturę. – Tutaj mamy pewność ukończenia czynności, czasownik dokonany.

Marcelina sprzątała swój pokój. - „Sprzątała” - czasownik niedokonany.
Marcelina posprzątała swój pokój. - „Posprzątała” - czasownik dokonany.


Czasowniki mogą występować w formie osobowej i nieosobowej.

Osobowa forma czasownika informuje kto wykonuje daną czynność. Dzięki temu możemy ustalić osobę i liczbę czasownika. Na przykład: ugotowałem – ja ugotowałem czyli pierwsza osoba liczby pojedynczej, pojechały – one – trzecia osoba liczby mnogiej.

Nieosobowa forma czasownika, nie wskazuje osoby ani liczby czasownika. Jedną z nieosobowych form czasownika jest bezokolicznik, czyli wyraz zakończony na -ć lub -c. Przykładami bezokoliczników są słowa: biec, robić, malować – nie wiemy kogo dotyczą czyli są to bezosobowe formy czasownika. Do bezosobowych form zaliczamy także wyrazy zakończone na -no, -to, np. wybudowano, zdobyto, a także imiesłowy np. ogolony.

Imiesłowy są nieosobowymi formami czasownika, gdyż nie odmieniają się przez osoby. 

Dzielą się na dwie grupy: 

imiesłowy przymiotnikowe (np. czeszący, sprzątający, sprzątany - wyrazy pochodzące od czasownika, ale podobne do przymiotnika), odmieniają się jak przymiotniki przez przypadki, liczby i rodzaje
- imiesłów przymiotnikowy czynny - odnosi się do osoby wykonującej daną czynność w teraźniejszości - np. piszący, robiący. 
- imiesłów przymiotnikowy bierny - odnosi się do przedmiotu czynności - np. pisany, robiony. 
 
imiesłowy przysłówkowe (np. czesząc, napisawszy), są nieodmienne
- imiesłów przysłówkowy współczesny – zakończony na -ąc, np. wołając, pisząc, mówiąc, występuje w zdaniach, w których czynności, zdarzenia, sytuacje dzieją się w tym samym czasie, 
- imiesłów przysłówkowy uprzedni - zakończony na -wszy, -łszy, np. przyszedłszy, wróciwszy, dotyczy czynności i zdarzeń, które zdarzyły się wcześniej.


Warto wspomnieć o pisowni „nie” z czasownikami i imiesłowami.

Wiemy, że "nie" z czasownikami piszemy rozdzielnie: nie lubię, nie ugotujesz, nie będę pił.

Natomiast „nie” z imiesłowami piszemy różnie.
„Nie” z imiesłowami przymiotnikowymi piszemy łącznie np. niepiszący, niezdający.

„Nie” z imiesłowami przysłówkowymi piszemy rozdzielnie, np. nie pisząc, nie zdając.


Możemy sobie pomóc zapamiętując, że „nie” piszemy łącznie z imiesłowami tymi, które się odmieniają – niepiszący, niepisząca, niepiszące. Natomiast „nie” z imiesłowami nieodmiennymi piszemy rozdzielnie – nie pisząc, nie drukując, nie spojrzawszy.


Podsumowując

Czasownik odmienia się przez:
liczby – liczba pojedyncza i mnoga
osoby – w liczbie pojedynczej, osoba pierwsza ja, druga ty, trzecia on, ona, ono, w liczbie mnogiej, osoba pierwsza my, druga wy, trzecia oni, one
czasy – czas przeszły, teraźniejszy, przyszły (prosty i złożony)
tryby – oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący
rodzaje – w liczbie pojedynczej – rodzaj męski, żeński i nijaki, w liczbie mnogiej rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy
strony – czynna, bierna oraz zwrotna

Czasownik posiada aspekt – czyli występuje w formie niedokonanej oraz dokonanej.

Czasownik posiada formy osobowe, informujące kto jest wykonawcą czynności oraz formy nieosobowe, jak bezokolicznik, wyrazy zakończone na -no, -to oraz imiesłowy.