Mikołaj Kopernik
wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię

• Mikołaj Kopernik jest największym i najsłynniejszym polskim astronomem, a jego odkrycie zrewolucjonizowało ówczesny świat. Mówi się, że Kopernik „wstrzymał Słońce, a ruszył Ziemię”. Jest to najkrótsza definicja przejścia od teorii geocentrycznej, według której to Ziemia (geo z greki to Ziemia) jest centrum wszechświata, a Słońce i planety krążą wokół niej, do współczesnego, heliocentrycznego, rozumienia układu słonecznego, którego centrum stanowi Słońce (helios - Słońce).

  Mikołaj Kopernik urodził się w Toruniu w 1473 roku. Jest to schyłek średniowiecza, okresu w którym wiedza o Słońcu, Ziemi i innych planetach była bardzo uboga.

  Utarte przez wieki poglądy opierały się na geocentrycznej teorii Ptolemeusza – greckiego astronoma żyjącego w drugim wieku naszej ery. Na podstawie swoich obserwacji Ptolemeusz naszkicował system, którego centrum układu stanowi Ziemia. Na najbliższej orbicie naszej planety krąży Księżyc, na drugiej Merkury, na trzeciej Wenus. Czwarta z kolei orbita należy do Słońca. Potem są Mars, Jowisz i Saturn. Neptuna i Urana Ptolemeusz nie dostrzegł, a pozostałe ciała niebieskie widoczne na niebie, znajdujące się za Saturnem, nazwał „strefą gwiazd stałych”. W średniowieczu teoria Ptolemeusza była uzupełniana i stała się bardzo zawiła.

  Pierwsze lata życia Kopernik spędził w rodzinnym Toruniu. Gdy miał 10 lat zmarł jego ojciec, a pomoc w wychowaniu i wykształceniu chłopca zaoferował brat matki - Łukasz Watzenrode – przyszły biskup warmiński.

  Po ukończeniu nauki, w szkole przy kościele Św. Janów w Toruniu, Mikołaj rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej (dziś to Uniwersytet Jagielloński). Z uczelni tej wyniósł ogólną wiedzę humanistyczną i zamiłowanie do astronomii. Aby jeszcze lepiej umieścić życie naszego astronoma na historycznej linii czasu, można wspomnieć, że gdy Kopernik zaczynał studia w Krakowie (w 1491 roku), Krzysztof Kolumb przygotowywał się do pierwszej wyprawy, która zakończyła się odkryciem Ameryki.

  Następnie Kopernik studiował we Włoszech prawo i medycynę. Ukończenie studiów medycznych w Padwie, dało mu prawo wykonywania praktyk lekarskich. Uzyskał także tytuł doktora prawa kanonicznego. W 1503 roku Mikołaj Kopernik opuścił Italię i przybył na Warmię, gdzie biskupem był już jego wuj Łukasz Watzenrode.

  Pierwsze lata po powrocie do ojczyzny Mikołaj Kopernik spędził w Lidzbarku Warmińskim. Był tam osobistym sekretarzem i lekarzem Watzenrodego. U boku wuja aktywnie uczestniczył  w życiu politycznym, jeżdżąc na zjazdy stanów Prus Królewskich w Malborku, Elblągu i Toruniu – Warmia w tym czasie wchodziła w skład Korony Polskiej.

  W Lidzbarku Kopernik napisał „Komentarzyk o hipotezach ruchów ciał niebieskich” – pierwszy zarys swojej teorii.

  Mieszkając w Olsztynie brał udział w skutecznej obronie miasta przed atakiem Krzyżaków.

  Natomiast Frombork to miasto warmińskie, leżące nad Zalewem Wiślanym, gdzie Kopernik spędził najwięcej czasu. To tutaj powstało jego główne dzieło naukowe, tutaj też wielki astronom zmarł i został pochowany.

  Na naturalnie obronnym wzgórzu wznosiła się katedra, którą w XV w. otoczono wysokimi murami. Na sąsiednich wzgórzach stanęły domy kanoników – kanonie. W jednym z nich zamieszkał Kopernik. Rozpoczął w ten sposób życie, które było regulowane  przez statut kapituły. Bycie kanonikiem, zapewniało dostatni byt, ale wiązało się z szeregiem liturgicznych obowiązków. Ponieważ w tym czasie kanonicy często nie mieli święceń kapłańskich obowiązki służby bożej wypełniali za nich wikariusze.

  Kopernik zakupił we Fromborku jedną z baszt miejskich i urządził w niej swoją pracownię. Na zewnątrz dobudował do baszty drewniany podest, który miał służyć do obserwacji astronomicznych. Przebywał we Fromborku tak często, jak tylko pozwalały mu na to inne obowiązki, których miał całkiem sporo. Był kanclerzem, wizytatorem, administratorem dóbr kapituły warmińskiej, komisarzem Warmii, posłem. Brał udział w wielu czynnościach dyplomatycznych i administracyjnych, między innymi reprezentował kapitułę podczas negocjacji z Zakonem Krzyżackim w sprawie zwrotu Braniewa.

  Mimo tak licznych zajęć znajdował czas na obserwacje nieba, obliczenia i pisanie dzieła, które zawierało nowe spojrzenie na budowę wszechświata.

  Dzieło „De revolutionibus”  (O obrotach) ukończył w 1530 r., ale długo nie mógł się zdecydować na jego wydrukowanie. Teoria mówiąca, że Ziemia nie stanowi centrum wszechświata, a jest jedną z krążących wokół Słońca planet, powodowała, że Kopernik stanął w opozycji do astronomów o tradycyjnych poglądach, a także wobec Kościoła. Dopiero przybyły do Fromborka w 1539 r. Jerzy Joachim von Lauchen, zwany Retykiem, znany matematyk i kartograf, namówił Kopernika do wydania dzieła drukiem. 

  W całości „De revolutionibus” ukazało się drukiem w 1543 r. w Norymberdze. W tym samym roku Kopernik zmarł we Fromborku. Po jego śmierci dzieło zostało wydane jeszcze dwukrotnie. Następnie przez ponad dwieście lat znajdowało się na indeksie ksiąg zakazanych, czyli nie wolno było go czytać, posiadać ani rozpowszechniać, bez zezwolenia władz kościelnych.

  Kolejne wydania pojawiły się dopiero w XIX w. Pierwszy przekład „De revolutionibus” na język polski opublikowany został w 1854 roku.

  Dzisiaj we Fromborku, na terenie wzgórza katedralnego, działa Muzeum Mikołaja Kopernika. Sale wystawiennicze mieszczą się w odbudowanym pałacu biskupim, a w jednej z wież znajduje się muzealne planetarium.

  Instrumenty, którymi się posługiwał Mikołaj Kopernik, wykonane były głównie z drewna jodłowego i wzorowane na instrumentach antycznych.

  Podstawowe przyrządy, których opisy znajdujemy w dziele „O obrotach”, stanowiły kopie instrumentów Ptolemeusza. Były to przede wszystkim:

  - kwadrant słoneczny

  - trójkąt paralaktyczny oraz

  - sfera amiralna.

  Kwadrant słoneczny - to drewniany kwadrat o starannie wyrównanej powierzchni, który służył Kopernikowi  do mierzenia wysokości Słońca nad horyzontem. Wyrysowana na nim ćwiartka okręgu była podzielona na 90 równych części. W środku okręgu, prostopadle do powierzchni, umocowany był cylindryczny kołek – gnomon, którego cień wskazywał wysokość Słońca nad horyzontem. Instrument  trzeba było ustawić dokładnie w płaszczyźnie miejscowego południka na posadzce starannie wyrównanej i położonej ściśle w płaszczyźnie horyzontu. Przyrządem tym można też  wyznaczyć szerokość geograficzną miejsca obserwacji.

  Trójkąta paralaktycznego używał do dokładniejszych pomiarów. Trikwetrum, przypominające trójkąt równoramienny, Kopernik stosował do wyznaczania paralaksy Księżyca, czyli do pomiaru jego odległości od Ziemi.

  Sfera armiralna – astrolabium była najbardziej skomplikowanym narzędziem obserwacyjnym Kopernika.  Służyła do wyznaczania położenia na niebie Księżyca i planet. 

  Żaden z drewnianych instrumentów Kopernika nie zachował się do naszych czasów.

  Jedyny zachowany przyrząd naszego astronoma można obejrzeć w krużganku zamku w Olsztynie. Jest to wykreślona na pionowej ścianie, tablica pozwalająca wyznaczać momenty równonocy i śledzić ruch Słońca po ekliptyce w okolicach punktów równonocnych. Kopernik wykonał tablicę zapewne podczas swojego kilkuletniego pobytu w Olsztynie.

  Kopernika przy pracy, na balkonie swojej wieży we Fromborku, umieścił Jan Matejko na obrazie „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem”. W centrum kompozycji widzimy Kopernika, który przyklęknął i zwrócił wzrok ku niebu. Prawą dłoń wznosi w górę, w lewej trzyma cyrkiel. Oderwany od pracy, wydaje się czymś poruszony. Pełną powagi twarz okalają bujne, ciemne loki – charakterystyczna fryzura znana z portretów. Na jego głowie można dostrzec także czarną piuskę, oznakę stanu duchownego. Na obrazie astronoma otaczają narzędzia pracy, które przypominają o jego badaniach i odkryciach. Po lewej stronie, oparta o balustradę, stoi tablica ze schematem Układu Słonecznego. Wyraźnie zaznaczono na nim Słońce w centrum wykresu oraz Ziemię krążącą po orbicie. Na tle nieba odcina się przyrząd złożony z trzech długich listew tworzących trójkąt - to trikwetrum. Obok dostrzeżemy też otwarte księgi i arkusz papieru z wykresem. Obraz zdobi aulę Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego.